Sjómannaafsláttur í 55 ár

Þessi samantekt er innlegg í umræðuna um sjómannaafsláttinn. Krafan um að fella hann niður hefur heyrst nokkrum sinnum síðustu vikur. Hún er stundum rökstudd með því að hann sé niðurgreiðsla á launakostnaði útgerðarinnar. Það er rétt að vissu marki, en á sér meira en 50 ára gamlar skýringar, sem tengjast ekkert rekstrarumhverfi útgerðarinnar í dag.

Hlífðarfatafrádráttur

Upphafið að sérstökum ívilnunum til handa sjómönnum er hlífðarfatafrádráttur sem festur var í lög árið 1954. Hann náði eingöngu til slysatryggðra fiskimanna vegna kostnaðar sem þeir höfðu umfram aðra launamenn. Hann gilti ekki fyrir alla í togaraáhöfn og ekki fyrir sjómenn á farskipum.

Fæðisfrádráttur

Sjómenn á fiskiskipum, sem þurftu að sjá sér fyrir fæði sjálfir, fengu einnig fæðisfrádrátt. Hann var líka lögfestur 1954. Þessir frádrættir voru til að jafna kjör sjómanna, en hvorki til að veita þeim umfram fríðindi eða lækka launakostnað útgerða.

Sérstakur frádráttur

Breyting var gerð 1957, í tengslum við kjarasamninga. Þá var m.a. tekinn upp „sérstakur frádráttur" í þeim tilgangi að fá fleiri Íslendinga til að stunda sjómennsku, en þriðjungur flotans var þá mannaður erlendum sjómönnum. Árið 1967 var síðan gerð sú breyting að frádrættirnir giltu líka fyrir sjómenn á farskipum. Fram að því höfðu þeir eingöngu verið ætlaðir fiskimönnum.

Fiskimannafrádráttur

Nýr frádráttur fyrir sjómenn á fiskiskipum var tekinn upp árið 1972, sem var 8% af launum. Árið eftir fengu hlutaráðnir beitningamenn frádrátt í fyrsta sinn. Þessi frádráttur var hækkaður í 10% árið 1975 og síðan í 12% árið 1984. Ári síðar var hann einnig veittur farmönnum.

Sjómannafrádráttur

Hlífðarfatafrádráttur og „sérstakur frádráttur" voru sameinaðir í einn sjómannafrádrátt árið 1978. Hann gilti samhliða fiskimannafrádrættinum. Reglur um fæðisfrádrátt voru áfram óbreyttar og áttu aðeins við um þá fiskimenn sem þurftu að sjá sér fyrir fæði sjálfir.

Frádrættir lagðir niður

Alls voru fjórir mismunandi frádrættir í gildi þegar mest var. Þeir voru allir lagðir niður 1987 (skattlausa árið) en í staðinn kom sjómannaafsláttur þegar staðgreiðsla skatta var tekin upp 1988.

Munurinn á frádrætti og afslætti er að frádráttur kemur til lækkunar á launum (stofni) áður en skattur er reiknaður, en afsláttur er til lækkunar á reiknuðum skatti. Fyrirsögn þessarar færslu er því ekki tæknilega rétt, þannig séð.

Sjómannaafsláttur

Sjómannaafsláttur hefur verið óbreyttur í megin atriðum í 22 ár. Fjárhæðinni hefur verið breytt  og gerðar lítilsháttar breytingar á reglum um útreikning. Þær tengjast m.a. orlofs- og veikindarétti, lögskráningu og ákvörðun dagafjölda á smábátum. Einnig hefur verið tekist á um rétt til afsláttarins, m.a. til manna á ferjum, hafnsögubátum og dráttarbátum.

Á að leggja sjómannaafsláttinn niður?

Þessari spurningu læt ég ósvarað. Bendi aðeins á að frádrættir og afslættir vegna starfa á sjó eiga sér langa sögu og margs konar skýringar. Þeir voru ekki settir á til að spara útgerðinni launakostnað, þótt þeir geri það og hafi oft komið til tals í umræðum um kjör sjómanna og rekstur útgerða. Kvótinn var ekki heldur settur á fyrir útgerðina, en það er önnur saga.